ORLEN jest największą firmą energetyczną Europy Środkowo-Wschodniej (CEE), która prowadzi działalność biznesową na wielu jej rynkach i jest silnie zaangażowana w transformację energetyczną w regionie. W celu lepszego zrozumienia trendów i uwarunkowań krajów Europy Środkowo-Wschodniej, postanowiliśmy przeprowadzić prognozę ścieżek transformacji dla tego regionu.
Europa Środkowo-Wschodnia jest bardzo ważną częścią Unii Europejskiej, która ze względu na wspólne interesy i podobne uwarunkowania, wymaga indywidualnej i dogłębnej analizy. Ocena pełnego potencjału regionu wymaga w pierwszej kolejności ustalenia jego obecnego miejsca na mapie transformacji oraz kierunków, w jakich zmierzają państwa w wyznaczonych ramach regulacyjnych.
ORLEN zebrał cele przyjęte przez 13 krajów CEE w krajowych planach na rzecz energii i klimatu, aby na ich podstawie zarysować ścieżki transformacji energetycznej w regionie w perspektywie do 2050 roku w dwóch scenariuszach: Obecne Plany oraz Wyższe Ambicje.
Oprócz 11 państw tradycyjnie postrzeganych jako CEE tj.: Polska, Węgry, Czechy, Słowacja, Słowenia, Chorwacja, Rumunia, Bułgaria, Litwa, Łotwa i Estonia, do analizy dołączono Niemcy i Austrię, które stanowią wartościowy punkt odniesienia. To podejście pozwala na wyróżnienie obszarów, które mogą stanowić szanse dla 11 państw CEE, które historycznie wolniej wdrażały technologie dekarbonizacyjne. Przykładem obszaru w którym CEE prezentuje duży potencjał jest rozwój odnawialnych źródeł energii. W zależności od scenariusza, moc zainstalowana w OZE w 11 krajach CEE wzrośnie 5 lub 8-krotnie perspektywie do 2050 roku. W tym samym okresie, w Niemczech i Austrii wzrost będzie niższy, bo 3, 4-krotny. Oznacza to, że wolniejsze tempo wdrażania rozwiązań OZE w przeszłości daje przestrzeń na rozwój teraz.
Pierwsza edycja raportu poświęcona jest nie tylko tematowi zielonej transformacji, ale także wymiarowi bezpieczeństwa energetycznego ze względu na szczególne znaczenie i położenie regionu CEE na geopolitycznej mapie Europy. Tym samym podkreślamy, że na region Europy Środkowo-Wschodniej działają dwie siły związane z przemianami w energetyce – zielona transformacja, ukierunkowana na dekarbonizację i przeciwdziałanie zmianom klimatu oraz transformacja związana z zapewnieniem długoterminowego bezpieczeństwa energetycznego poprzez dywersyfikację źródeł dostaw. Każdy z tych wymiarów transformacji niesie ze sobą wyjątkowe wyzwania i możliwości, kształtując krajobraz energetyczny regionu i definiując kierunki jego rozwoju na nadchodzące lata.
Zielona transformacja
Zielona transformacja oznacza zmniejszenie zużycia paliw kopalnych w energetyce, transporcie i przemyśle, przy jednoczesnym zwiększeniu mocy w odnawialnych źródłach energii. W naszej pierwszej edycji raportu zdecydowaliśmy się na dogłębną analizę energetyki i transportu:
Energetyka
Działania związane z transformacją energetyczną skupiają się w znacznej mierze na sektorze energetycznym, ponieważ jego udział w globalnej emisji gazów cieplarnianych jest największy. W świetle obecnych zmian jest już jasne, że konwencjonalne źródła energii bazujące na paliwach kopalnych nie będą w przyszłości opłacalne pod względem środowiskowym i/lub ekonomicznym.
Zaczynając od najbardziej ogólnego wskaźnika, jakim jest całkowita produkcja energii, widzimy, że wykorzystanie węgla, będącego w przeszłości głównym składnikiem miksu energetycznego wielu krajów, w tym Niemiec, Czech i Polski, gwałtownie maleje w obu scenariuszach.
Powszechne zastosowanie bardziej efektywnych technologii pozwoli na zmniejszenie całkowitej produkcji i finalnego zużycia energii. Wynika to z faktu, że źródła odnawialne nie generują strat w procesie wytwarzania energii elektrycznej, silniki elektryczne są o wiele bardziej wydajne niż silniki spalinowe, a termomodernizacja budynków spowoduje także znaczny spadek zapotrzebowania na energię w sektorze budownictwa.
Kolejnym ważnym trendem wyłaniającym się z prognoz dla sektora energetycznego jest powszechna elektryfikacja. Zapotrzebowanie w przyszłości będzie zaspokajane przez produkcję energii ze źródeł odnawialnych (elektrownie wiatrowe i słoneczne), a także – w niektórych krajach – przez energetykę jądrową.
Elektryfikacja na tak dużą skalę wiąże się z ograniczeniami i wyzwaniami technologicznymi. Ze względu na rosnący udział źródeł energii zależnych od pogody i potrzebę bilansowania systemu elektroenergetycznego, integralną częścią procesu elektryfikacji musi być rozwój technologii magazynowania energii, takich jak technologie bateryjne i wodorowe, elektrownie szczytowo-pompowe i inne rozwiązania.
Transport
Najbardziej powszechnym segmentem transportu jest transport indywidualny. W zakresie jego transformacji, najbardziej obiecującym rozwiązaniem są pojazdy zasilane bateriami (BEV). Jednak, chociaż całkowity koszt posiadania samochodów elektrycznych jest już obecnie zbliżony do kosztu samochodów z silnikiem spalinowym (ponieważ pojazdy BEV są tańsze w eksploatacji i utrzymaniu), to zrównanie cen obu rodzajów pojazdów w najbliższej przyszłości jest mało prawdopodobne. Stanowi to przeszkodę dla ich rozpowszechnienia na szerszą skalę w krajach CEE11, gdzie cena jest znaczącym czynnikiem wyboru przez nabywców.
W związku z powyższym, nasz model wskazuje znaczny wzrost zapotrzebowania na biopaliwa. Jeżeli cele dekarbonizacji transportu mają zostać zrealizowane pomimo niewystarczającego rozwoju elektromobilności (spowodowanego faktem, że tylko ograniczona liczba konsumentów może sobie pozwolić na samochody elektryczne), to biopaliwa powinny odegrać znaczącą rolę. Jednocześnie, w wypadku znacznego spadku cen samochodów elektrycznych i/lub wzrostu popularności i dostępności programów obniżających ich koszty początkowe (wynajem długoterminowy, dotacje itp.) wzrost zapotrzebowania na biopaliwa może zostać ograniczony.
Wprowadzenie nowych przepisów dotyczących transportu ciężkiego sprawiło, że również sektor ten znalazł się w centrum uwagi. Ponieważ pojazdy ciężarowe zużywają znacznie więcej energii i są wykorzystywane na wiele sposobów, dekarbonizacja w ich wypadku jest trudniejsza do osiągnięcia. Wśród proponowanych rozwiązań są pojazdy zasilane bateriami, pojazdy zasilane ogniwami paliwowymi oraz, w pewnym zakresie, pojazdy na silniki spalające biopaliwa i paliwa syntetyczne.
Kolejne segmenty sektora transportu – transport morski i lotniczy – należą do sektorów najtrudniejszych do zdekarbonizowania, z uwagi na wysokie zużycie energii i ograniczone możliwości dostępu do energii elektrycznej w drodze do punktu docelowego. W przypadku transportu morskiego, proponowane jest wykorzystanie metanolu i amoniaku, natomiast w zakresie transportu lotniczego, rozwiązaniem mogą być zrównoważone paliwa lotnicze (SAF). W naszym opracowaniu sektory te pozostają poza zakresem szczegółowej analizy.
Bezpieczna Transformacja
Region Europy Środkowo-Wschodniej jest szczególnie narażony na zagrożenia bezpieczeństwa energetycznego z powodu bliskości geograficznej Rosji oraz istniejących połączeń infrastrukturalnych z tym krajem, takich jak ropo- i gazociągi, których obecność i wykorzystanie jest wynikiem uwarunkowań historycznych. W związku ze świadomością istniejących zagrożeń, wiele krajów regionu od wielu lat inwestuje w podnoszenie odporności, dywersyfikuje swoje możliwości importowe i tworzy moce rezerwowe. Dzięki zbudowanym w ostatnich latach gazoportom oraz gazociągom z kierunków innych niż wschodni, nie doszło do realizacji najgorszych scenariuszy, takich jak nagłe przerwy w dostawach energii elektrycznej czy brak dostępności surowca. Pomimo to, aby zwiększyć odporność systemu, nieodzowna jest dalsza dywersyfikacja źródeł pozyskiwania energii, zwłaszcza poprzez rozwój OZE i energetyki jądrowej.
Przeformułowanie założeń dotyczących bezpieczeństwa energetycznego stanowi dla regionu wyzwanie, choć otwiera równocześnie przed nim nowe możliwości rozwoju. Przejście od tradycyjnych źródeł energii opartych na spalaniu paliw kopalnych do nowoczesnych, zrównoważonych technologii stanowi nie tylko krok przybliżający nas do osiągnięcia globalnych celów klimatycznych, lecz jest również kluczowym elementem budowy odpornego systemu energetycznego, który będzie służył przyszłym pokoleniom.
W złożonym procesie transformacji należy zadbać o to, aby uzależnienia od jednego źródła dostaw ropy i gazu nie zastąpić innym uzależnieniem, tym razem od konkretnego dostawcy technologii i surowców krytycznych. Wybrane części łańcucha dostaw kluczowych technologii należy zlokalizować na terenie kraju lub w krajach sąsiednich oraz zapewnić ich odpowiednią dywersyfikację. Warto również prowadzić badania nad technologiami, które nie będą bazować na wykorzystaniu surowców rzadkich, aby ograniczyć popyt na takie zasoby, które mogą cechować się ograniczoną dostępnością.
W kontekście, zarówno transformacji energetycznej jak i bezpieczeństwa energetycznego w regionie Europy Środkowo-Wschodniej, rola Morza Bałtyckiego rysuje się jako kluczowa, ponieważ akwen zapewnia możliwości pozyskiwania zeroemisyjnej energii elektrycznej oraz tworzenia połączeń międzysystemowych. Morze Bałtyckie to obszar, na którym zlokalizowana jest kluczowa infrastruktura umożliwiająca dostawy ropy naftowej, gazu ziemnego oraz energii elektrycznej. Poprzez dwa bałtyckie naftoporty zaopatrywane są rafinerie w Polsce, na Litwie i w Niemczech. W planach jest budowa nowych terminali LNG/FSRU, które mają zwiększyć przepustowość trzech działających już gazoportów w Świnoujściu, Kłajpedzie i Lubminie. Morska energetyka wiatrowa ma w tym regionie ogromny potencjał – od 83 GW (wg WindEurope) do 90 GW (wg Komisji Europejskiej). Co więcej, pod dnem morskim przebiegają kable łączące kraje położone w basenie Morza Bałtyckiego. Rozpoczęto również prace nad Harmony Link, czyli budową nowego międzysystemowego połączenia do wymiany energii elektrycznej między Litwą a Polską, przybliżającą perspektywę integracji sieci energetycznych krajów bałtyckich z siecią europejską.
Prezentowany materiał jest pierwszą prognozą ścieżek transformacji opracowaną przez grupę ORLEN a także pierwszą tego typu analizą poświęconą wyłącznie regionowi CEE. Mamy nadzieję, że raport posłuży jako cenne źródło wiedzy o obecnych kierunkach działań i trajektoriach transformacji energetycznej regionu Europy Środkowo-Wschodniej, w zakresie zarówno zielonej transformacji jak i bezpieczeństwa energetycznego. Chcielibyśmy, aby ta analiza była początkiem serii corocznych raportów grupy ORLEN, które pomogą interesariuszom w regionie podejmować odpowiedzialne i świadome decyzje.
Raport w pełnej wersji dostępny jest do przeczytania na stronie www.futureorlen.pl
Julia Ćwiek
Dział Transformacji Strategicznej
ORLEN S.A.
