Ignorantia consumentis semper suspicienda
Byłem ostatnio świadkiem interesującej dyskusji, która dotyczyła prawnej sytuacji kobiet w Europie i zmian, jakim ulegała ona na przestrzeni wieków. Temat coraz bardziej aktualny, a dyskutanci dodatkowo nawiązywali do Dnia Kobiet. Padło wiele ciekawych spostrzeżeń, ale moją uwagę przykuł jeden szczegół.
Otóż w dziewiętnastowiecznym prawodawstwie francuskim, Kodeks Napoleona ograniczał drastycznie prawa kobiet. Zbiór tych przepisów określano często mianem zasady: Kobieta wieczyście małoletnia. Z tej raz przyjętej zasady wynikały konkretne, logicznie brzmiące rozstrzygnięcia w przepisach prawa cywilnego. Kobieta nie mogła samodzielnie spełniać żadnych czynności prawnych, nabywać spadków, rozporządzać majątkiem, czy prowadzić działalności gospodarczej.
Uświadomiłem sobie wtedy, że ta zasada coś mi przypomina. Otóż w procesach kredytobiorców z bankami sądy coraz częściej kierują się przyjętą milcząco zasadą. Brzmi zaś ona: Konsument wieczyście nieświadom, albo bardziej uczenie: Ignorantia consumentis semper suspicienda. W praktyce oznacza to, że bez względu na to, jakie by bank stosował wymogi oświadczenia wiedzy, przyjęcia do wiadomości wyjaśnień, czy rozumienia podejmowanego ryzyka i tak na końcu obowiązuje przyznane kredytobiorcy prawo do niezrozumienia i idące za tym prawo do zadośćuczynienia ze strony banku, który miał go zwieść.
Zasada ta, choć nigdzie jasno nie sformułowana, jest tak silna, że stosuje się nawet do ludzi, których kompetencje w kwestiach finansów i bankowości są niepodważalne. Otóż wśród osób, które wygrywają sprawy o unieważnienie umowy kredytowej powołując się na swą konsumencką niewiedzę są pracownicy banków, nawet wyższych szczebli, eksperci z zakresu ryzyka, analitycy, pracownicy naukowi w dziedzinie nauk ekonomicznych, czy dziennikarze specjalizujący się w kwestiach gospodarczych. Tak, znają się oni na tych zagadnieniach, ale tylko w godzinach i miejscu pracy. Jako kredytobiorcy, czyli osoby prywatne, nie rozumieją nic a nic i linia orzecznicza podziela to rozumowanie, czego dowodzą liczne wyroki przywołujące nieświadomość powoda. Zatem sformalizowanie zasady Ignorantia consumentis…., które zapewne umocniłoby jeszcze ten trend, mogłoby przynieść doniosłe skutki.
Mam tu na myśli od dawna postulowane przez Klub Odpowiedzialnych Finansów opracowanie standardowej umowy kredytu mieszkaniowego. Takiej, która na pewno byłaby absolutnie jasna, zrozumiała i należycie chroniła interesy obu stron. Która nie zawierałaby klauzul niedozwolonych i tym samym była nie do podważenia. Starania te przyniosły oczekiwany skutek. Prawnicy i konsultanci z EY wraz z grupą ekspertów przygotowali taki projekt, który jest obecnie analizowany przez regulatorów. Pracami tymi interesuje się żywo wiele instytucji widząc w nich szansę na powstrzymanie wzrostu ryzyka obarczającego kredyty mieszkaniowe.
Jednak w obliczu odkrytej przeze mnie zasady, obawiam się, że te wysiłki okażą się zupełnie bezużyteczne. Cóż bowiem z tego, jak będzie skonstruowana i zredagowana umowa, skoro konsument z definicji jest wieczyście niezdolny do jej zrozumienia, a zatem równocześnie, wieczyście uprawniony do jej zakwestionowania?
Gdyby owa praktyka miała być nadal stosowana, ta po cichu działająca zasada powinna wyjść z cienia i w sposób formalny wejść do obiegu prawnego, na przykład pod powyższą łacińską nazwą. Paradoksalnie, ryzyko takiego kredytu zmaleje, bo nieświadomość konsumenta stanie się pewna, a nie prawdopodobna. Nie będziemy więc postrzegali jej w kategoriach ryzyka. Dla banków będzie to znaczyło, że udzielając kredytu robią klientowi kosztowny prezent. Kto wie, może to się przyjmie? A jeśli nie, może należałoby, też oficjalnie, unieważnić tę nieformalną zasadę. Tak, jak to już dawno miało miejsce w przypadku napoleońskiej zasady głoszącej wieczystą małoletniość kobiety, która we wszystkich krajach uważanych przez nas za cywilizowane już dawno odeszła do lamusa.
Andrzej Reich, Lider Klubu Odpowiedzialnych Finansów przy EKF
